De monumentale Cereolfabriek als levendige huiskamer in Utrecht-West

Maatschappelijke uitdagingen erfgoedsector

Nederland is gezegend met een rijk palet aan cultureel erfgoed. Zo zijn er alleen al ruim 60.000 rijksmonumenten, van woonhuizen tot ophaalbruggen of bijvoorbeeld begraafplaatsen. De rijksoverheid werkt dagelijks aan het behouden en beheren van dit erfgoed: de hoofddoelstelling van de in 2016 vastgestelde Erfgoedwet. In opdracht van het ministerie van OCW voltooiden we binnen DSP-groep met een klein team in het najaar van 2022 de evaluatie van deze Erfgoedwet. De evaluatie ging gepaard met een nieuwe ‘Erfgoedbalans’ en een doorlichting van het erfgoedbeleid.

In het rapport hebben we ook oog voor een aantal maatschappelijke uitdagingen die op de erfgoedsector afkomen. En die zijn niet gering. Ik ging langs bij een aansprekend rijksmonument in mijn buurt in Utrecht om de uitdagingen door te nemen met de directeur van (herbestemmer van cultureel erfgoed) BOEi, de eigenaar van het pand, Arno Boon, en met de directeur van één van de huurders,  wijkcultuurhuis het Wilde Westen, Dorothé Lucassen.

Uitdaging 1: de maatschappelijke betekenis van erfgoed en de verbinding tussen erfgoed en andere maatschappelijke domeinen en partijen neemt toe.

Boon: “Dit herken ik zowel bij de Cereolfabriek als bij vele andere monumenten die wij in bezit of ontwikkeling hebben. Bij de herbestemming van de Cereolfabriek zeiden wij tegen de gemeente: kijk naar functies in de wijk die een plek moeten hebben: sport, cultuur, horeca. Maar daar komt natuurlijk veel bij kijken: denk aan wethouders overtuigen en de verschillende (mogelijke) huurders op één lijn krijgen. Er gaat veel tijd overheen alvorens deze functies van start gaan. Iemand die de samenwerking binnen het gebouw aanjaagt is vaak heel belangrijk hierin, belangrijker dan de structuur. Bij de Cereolfabriek is dat wel goed gelukt dankzij Dorothé.”

Lucassen: “Dit gebouw leent zich, mede door haar ligging, goed voor een maatschappelijke functie. De verbinding tussen het gebouw en domeinen als welzijn, zorg, onderwijs, cultuur en sport is ons bestaansrecht. Sterker nog: we kopiëren in de bedrijfsvoering van het Wilde Westen het idee van de oorspronkelijke coöperatie (van de fabriek, red.) door binnen de Cereol nauw samen te werken met de andere gebruikers en doordat Het Wilde Westen volledig bestaat uit wijkbewoners, zowel de docenten als de leerlingen. Wij werken vanuit de mensen in de wijk, maar hebben ons ook bewust verbonden aan dit prachtige gebouw.”

Uitdaging 2: grote ruimtelijke opgaven in Nederland op het terrein van woningbouw, verduurzaming en klimaatadaptatie staan soms op gespannen voet met het duurzaam behoud van erfgoed.

Boon: “Ik heb de laatste jaren een omslag gezien in hoe we in Nederland aankijken tegen het duurzaam behoud van erfgoed. 10 jaar geleden, middenin de crisis, was de sfeer rondom transformeren, herbestemmen, herstructureren en al die begrippen in de vastgoedwereld een nieuw inzicht en perspectief. Dat is nu omgeslagen, maar als we nu aan de slag gaan met een gebouw hebben we te maken met een nieuw fenomeen: een erg mondige samenleving. We krijgen vragen als: hoe zit het met parkeren? Gaat dit geen geluidsoverlast opleveren? 10 jaar geleden kwamen we nog scharen en linten tekort voor openingen, maar nu zitten we aan de voorkant behoorlijk te worstelen. Wij zijn de eigenaar, maar de omgeving voelt zich moreel eigenaar. Ook dat is dus nu onderdeel van ons vak; hoe brengen wij onze ervaring samen met de wensen en belangen van de omwonenden?

De prikkel het gebouw te verduurzamen is dankzij de hoge energieprijzen nu groter dan ooit. Voor de huurders van het gebouw zijn de energielasten tegenwoordig nagenoeg net zo hoog als de kale huur, waardoor de concurrentiepositie voor ons als verhuurder niet is verbeterd. Niet zo lang geleden was in algemene zin energielabel C of D ook acceptabel, maar nu richt BOEi zich in de Cereolfabriek op duurzame opwekking via luchtbehandelingskast met warmteterugwinning, gevoed met stroom van  zonnepanelen.”

Lucassen: “Ook in de Cereolfabriek wilde de gemeente aanvankelijk woningbouw realiseren, maar ik ben er trots op dat het gebouw, dat de wijkbewoners decennialang stank- en geluidsoverlast bezorgde, nu een inspirerende multifunctionele accommodatie is geworden. Als gebruiker van de Cereolfabriek en omwonende wijkbewoners willen we bovendien verantwoordelijk omgaan met onze omgeving en energie. We dragen bij door alles wat binnen onze demarcatie ligt te verduurzamen.”

Uitdaging 3: de samenstelling van de Nederlandse bevolking verandert, wat van invloed is op de representatie en het vertelperspectief van bestaand erfgoed en het aanwijzen van nieuw erfgoed.

Boon: “We lopen er als BOEi in diverse projecten tegenaan dat we in de kern een witte organisatie zijn, al hebben we ook wel mensen met een andere etniciteit in dienst. Omdat verschillende culturele achtergronden elkaar niet aantrekken, moeten we over onze schaduw heen springen. Dat zag je 20 jaar geleden ook toen vooral hoogopgeleiden erfgoed claimden; ook toen was er sprake van een emancipatie en wel van de ‘gewone man/vrouw’ die ook doorkreeg dat het erfgoed van hem of haar was en is.

Recent nog hebben we onderzoek laten doen naar een project in Ede, een voormalige kunstzijdefabriek waar veel Turken gewerkt hebben maar waar die Turkse gemeenschap onzichtbaar is nu het erfgoed herbestemd wordt. Dankzij de onderzoekster, die Turks is en dus met één been in die gemeenschap staat, kom je er achter dat je ineens wel contact kan leggen, maar dat zo’n gemeenschap zegt: “al die gebouwen zal wel, erfgoed zit voor ons in verhalen.” Zij hebben dus een andere beleving bij erfgoed; het gaat niet om stenen bewaren, dat is veel meer ónze (westerse) insteek bij erfgoed.

Kijken we naar Cereol, dan zien we dat het een belangrijke uitdaging is de verhalen en de historie van het gebouw door te geven. In het begin hebben we veel schoolklassen rondgeleid en we benutten bijvoorbeeld ons project Mensen vertellen over monumenten, ook over de Cereolfabriek. De kunst is wel het ook levend te houden lang ná de restauratie en herbestemming; anders verdwijnt langzamerhand het besef wat dat oude gebouw eigenlijk ons wil vertellen. Tegen mensen van de Rijksdienst voor het Cultureel erfgoed heb ik wel eens gezegd: je moet bij subsidie voor de instandhouding van monumenten eigenlijk zeggen: 1% moet besteed worden aan communicatie over de plek en dat soort dingen. Nu wordt er vooral gekeken naar de hoeveelheid uren die de schilder kwijt is en niet naar de mate van contact met de omgeving. Deze systematiek zorgt niet voor een stimulans.”

Lucassen: “Mede dankzij een groot asielzoekerscentrum hier vlakbij is de samenstelling van de wijk heel divers. Dit zie je vervolgens ook terug in de activiteiten en in het publiek dat hier komt. Omdat het personeel van het Wilde Westen ook wijkbewoners zijn, beginnen de ideeën voor de activiteiten die plaatsvinden in de Cereolfabriek vaak op straat, op schoolpleinen, tijdens het boodschappen doen of tijdens een ontmoeting aan de rand van het voetbalveld. Ons programma ontstaat dankzij wijkbewoners die met een idee komen, dat we samen omzetten in activiteiten. Heel laagdrempelig. Zo maken we drie avonden per week muziek met bewoners, die vervolgens soms op muziekles gaan, mee komen dansen, meehelpen in onze keuken en vanaf dit jaar zelfs een concertserie organiseren. Liefst zouden we binnen deze activiteiten de geschiedenis van dit pand nog wat meer centraal stellen.”

Meer lezen?

• BOEi geeft betekenisvolle plekken opnieuw betekenis. Lees meer over restaureren en herbestemmen van cultureel erfgoed door BOEi op hun website.
• Het doel van Het Wilde Westen is het wijkgericht ontwikkelen, initiëren en organiseren van een aanbod van activiteiten en faciliteiten op het gebied van kunst en cultuur. Lees meer over over hun activiteiten op hun website.